หนองจอก (กรุงเทพมหานคร)

เรื่อง/ภาพ นณณ์ ผาณิตวงศ์

“พื้นที่ภาคกลางของประเทศไทย  มีเนื้อที่ประมาณ  14,993 ตารางกิโลเมตร เป็นที่ตั้งของเมือง และชุมชนขนาดใหญ่หลายแห่ง ภูมิประเทศส่วนใหญ่เป็นที่ราบลุ่ม มีลำน้ำหลายสาย บึงน้ำจืดขนาดใหญ่ หรือ เป็นภูเขาเตี้ย ปัจจุบันเหลือสภาพป่า สมบูรณ์น้อยมาก เนื่องจากถูกเปลี่ยนแปลงเป็นที่ประกอบกิจกรรมต่างๆ พื้นที่ส่วนใหญ่ถูกบุกเบิก เพื่อเป็นแหล่งที่อยู่อาศัยของมนุษย์ และเป็นที่ทำเกษตรกรรม เช่น นา สวน และไร่ พื้นที่ทั้งหมดเป็นที่ราบลุ่มของแม่น้ำเจ้าพระยา และ สาขา,  แม่น้ำท่าจีน, และ แม่น้ำป่าสัก รวมทั้งแม่น้ำแม่กลอง ทางด้านตะวันตกเฉียงใต้  และแม่น้ำบางปะกง ทางด้านตะวันออกเฉียงใต้  แม่น้ำเหล่านี้เกือบทั้งหมดไหลลงสูงอ่าวไทย 

พื้นที่ส่วนใหญ่ของที่ราบลุ่มภาคกลาง  สูงจากระดับน้ำทะเลไม่ถึง  50  เมตร  โดยที่ทางตอนใต้ซึ่งลาดลงสู่อ่าวไทย  สูงจากระดับน้ำไม่ถึง 10 เมตร ตามขอบที่ราบภาคกลาง  มีภูเขาโดดๆ เตี้ยๆ  ซึ่งเป็นเขาหินปูนบ้าง โดยเฉพาะในเขตจังหวัดสระบุรี และลพบุรี  ภาคนี้มีปริมาณน้ำฝนเฉลี่ยต่อปีตั้ง แต่  1,000  เมตรทางตอนเหนือ จนถึง 1,400  เมตรทางตอนใต้

 ในอดีต  ที่ราบภาคกลางมีหนองบึงขนาดใหญ่มากมาย สลับกับป่าดิบแล้ง  ป่าเบญจพรรณ และ ทุ่งหญ้า  แต่ประมาณต้นศตวรรษที่  20  เป็นต้นมา  มีผู้คนเข้ามาตั้งถิ่นฐาน ทำไร่นา และ เจริญขึ้นมาก พืชพรรณดั้งเดิม ถูกทำลาย เหลือเพียงไร่นา  และ ป่าละเมาะ หรือ ป่าชั้นรองเท่านั้น  ทางตอนใต้ซึ่งเป็น  หาดโคลน ชายทะเล  มีลักษณะเป็นป่าชายเลน แต่ถูกทำลายจนเป็นป่าหย่อมเล็กไม่ติดต่อกัน สัตว์ประจำถิ่นที่สำคัญ และได้สูญพันธุ์ไปแล้ว คือเนื้อสมั่น นอกจากนั้นพื้นที่ภูเขาในบริเวณตอนกลางซึ่งส่วนใหญ่เป็นภูเขาหินปูนก็มีมีระบบนิเวศน์เฉพาะตัว ประกอบไปด้วยสัตว์ และพืชประจำถิ่นจำนวนมาก และกำลังถูกคุกคามอย่างหนัก”

ฉันเป็นเด็กกรุงเทพฯ เกิดในเมือง และโตในเมือง แต่ฉันก็ยังโชคดีอยู่บ้างที่บ้านของฉันอยู่ใกล้ๆ กับกรมประชาสัมพันธ์ ซึ่งพื้นที่ แต่เดิม(จนกระทั่งเมื่อไม่กี่ปีมานี้เอง)เคยเป็นพื้นที่ชุ่มน้ำขนาดใหญ่ ตอนเด็กๆ เมื่อฝนตกหนัก จะเป็นช่วงที่ฉันลุ้นที่สุด ฉันชอบให้น้ำท่วม เพราะปลาจากในหนองน้ำจะหลุดออกมาแหวกว่ายอยู่ในซอยให้ฉันได้จับเล่น ปลาช่อน ปลาดุก ปลากริม ปลากระดี่ และ ปลาสลิด ดูจะเป็นปลาที่ฉันจับได้บ่อยที่สุด ปีที่น้ำท่วมใหญ่มีคนมาเหวี่ยงแหจับปลากันในซอยบ้านฉันด้วยซ้ำ ตอนที่ได้ข่าวว่าเขาจะถมบึง เพื่อเอาที่มาสร้างสถานที่ราชการ ฉันจำได้ดีว่ามีหลายคนคัดค้าน มีการออกไปสำรวจนกที่พบในพื้นที่เล็กๆ ตรงนั้น แต่ในที่สุดหนองน้ำก็ถูกถมอยู่ดี ฉันจำไม่ได้ แล้วว่าสำรวจพบนกกันกี่ชนิด แต่ที่รวมอยู่ในนั้นด้วย คือ นกกระจิบหญ้าสีเรียบ ซึ่งตอนเด็กๆ ฉันเห็นอยู่บ่อยๆ แต่เดี๋ยวนี้นานๆ ถึงจะเห็นสักตัว จริงๆ แล้วครึ่งปีที่ผ่านมานี่ฉันยังไม่เห็นเจ้านกน้อยเลย พวกเค้าคงกระเสือกกระสนอยู่กันในที่อยู่ซึ่งถูกมนุษย์พัฒนาไปจากพื้นที่ชุ่มน้ำซึ่งมีจอก แหน และ กก ขึ้นหนาแน่นมากลายเป็นบ่อน้ำโล่งๆ อีกไม่กี่ปีฉันคงไม่ได้เห็นพวกเขาอีกแล้วหล่ะ

เมื่อก่อนถึงแม้ในซอยจะน้ำท่วม แต่บ้านของฉันน้ำไม่เคยท่วม เพราะคุณพ่อถมที่ไว้สูง พ่อบอกว่ากรุงเทพฯตั้งอยู่ในพื้นที่ราบลุ่มติดแม่น้ำขนาดใหญ่อย่างแม่น้ำเจ้าพระยา ยังไงน้ำก็ต้องท่วม คนสมัยก่อนรู้จักสร้างบ้านใต้ถุนสูง เพื่อรับมือกับน้ำท่วม แต่บ้านเราไม่ได้เป็นแบบนั้น เราจึงต้องถมบ้านให้สูงขึ้น พ่อบอกว่าเราต้องเรียนรู้ที่จะอยู่กับธรรมชาติ ไม่ใช่ไปเปลี่ยนแปลงธรรมชาติ เพราะเราไม่มีวันที่จะชนะธรรมชาติได้ ทุกอย่างที่เราทำกับธรรมชาติในที่สุดก็จะย้อนมาสู่ตัวเราเอง เราไปดัดแปลงแหล่งน้ำ ธรรมชาติเสียสมดุลย์สัตว์ปรับตัวไม่ได้สัตว์ก็จะสูญพันธุ์เราก็จะเดือดร้อน เราไปใช้สารเคมีในนาข้าว สารนั้นก็จะย้อนมาสู่ตัวเราทั้งทางตรงๆ อย่างการสูดดมหรือที่ปนเปื้อนมากับสัตว์น้ำที่เรานำมากิน หรือเมื่อเรานำสัตว์ต่างถิ่นมาปล่อย ทำให้ธรรมชาติเสียสมดุลย์ในที่สุดสัตว์นั้นก็จะย้อนกลับมา ทำให้เราเดือดร้อน  

วันนี้ที่ชายทุ่งริมกรุงเทพฯฉันยืนอยู่ที่ริมบ่อน้ำเล็กๆ แห่งหนึ่ง ซึ่งสิ่งรอบข้างกำลังเปลี่ยนแปลงไป จากป่าสู่นา จากนาสู่สนามกอล์ฟ ฉันมองไปในทุ่งนาที่เวิ้งว้างข้างหน้า นึกเล่นๆ ว่าถ้าเป็นสักเมื่อ ๑๐๐-๒๐๐ ปีก่อนอาจจะมีฝูงสมันหากินอยู่ในทุ่งหญ้าข้างหน้านี่ก็ได้นะ ดีไม่ดีในพงกกริมน้ำข้างๆ ฉันนี่อาจจะมีนกพงหญ้าใหญ่หากินแมลงอยู่ก็ได้ ถึงแม้จะเป็นได้แค่ฝัน แต่วันนี้ก็เรียกว่าไม่เลวร้ายจนเกินไปนัก นกปากห่างฝูงเล็กๆ เดินท่อมๆ หาหอยกันอยู่ที่ริมคันนา อีกฝูงใหญ่กำลังบินล่อนอยู่บนท้องฟ้าสีหม่นๆ ของหน้าฝน น่ายินดีที่นกน้ำขนาดใหญ่ชนิดนี้กลับมามีจำนวนมากมายอีกครั้งหลังจากที่เกือบจะสูญพันธุ์ไปจากบ้านเรา จะว่าไปแล้วการเพิ่มจำนวนขึ้นของนกปากห่างก็เป็นความโชคดีในความชุ่ย เพราะเราดันไปเอาหอยเชอรี่มาเลี้ยง หวังว่าจะเลี้ยงเป็นสัตว์เอาไว้กินเนื้อหรือส่งออก แต่ปรากฏว่าไม่ประสบความสำเร็จ แล้วเราก็เลยปล่อยหอยออกมาอาละวาดกินข้าวในนา แถมยังแย่งที่อยู่อาศัยของหอยโข่งสัตว์พื้นเมืองของเราอีก โชคยังดีที่นกปากห่างกินหอยโข่งเป็นอาหารอยู่แล้ว พอมีหอยเชอรี่มาเสริมอีก (หอยเชอร์รี่ก็เป็นหอยฝาเดียวขดๆ หน้าตาคล้ายๆ หอยโข่งนี่แหล่ะ นกปากห่างเค้าแยกไม่ออกหรอก) นกปากห่างก็เลยมีอาหารการกินอุดมสมบูรณ์เพิ่มจำนวนขึ้นอีกมหาศาลจนขี้เกียจนับกันแล้ว ( แต่ก่อนยังเห็นมีนับจำนวนกันอยู่เลย) แต่ก็นะครับ อะไรที่มันมากเกินไปมันก็ไม่ดี นกปากห่างเพิ่มขึ้นถ้ามากเกินไปก็จะพาลมากินหอยโข่งพื้นเมืองหมดไปด้วย พอหอยน้อยลง สัตว์อีกชนิดที่ตกที่นั่งลำบากก็ คือเต่านาซึ่งกินหอยโข่งเป็นอาหารเหมือนกัน มันก็เลยพันกันไปหมดแบบนี้ ข้อแตกต่าง คือนกหายไปมีคนคอยนับ แต่เต่าเริ่มน้อยลงไม่มีคนคอยนับ นอกจากนั้น Local hero นกปากห่างของเราก็จำเพาะเจาะจงอาศัยอยู่เฉพาะเขตที่ราบลุ่มภาคกลาง ในขณะที่หอยเชอรี่ตอนนี้กระจายพันธุ์ไปทั่วประเทศแล้ว ในท้องถิ่นที่ไม่มีนกปากห่างมาช่วยควบคุมหอยเชอรี่ก็ต้องใช้สารเคมี พอใช้สารเคมีพวกปลาพวกกบพวกเขียดที่อาศัยอยู่ในนาก็เดือดร้อนไปด้วย แล้วใครไม่มีปลากินหล่ะทีนี้?

เมื่อวันก่อนฉันได้รับเอกสารชุดหนึ่งจาก ดร.ชวลิต วิทยานนท์ ผู้เชี่ยวชาญปลาน้ำจืดแห่งกรมประมง หนึ่งในเอกสาร คือ “รายชื่อปลาที่เสี่ยงต่อการสูญพันธุ์ในประเทศไทย” ซึ่งยาวเกือบเต็ม ๒ หน้ากระดาษ A4 ปลาหลายตัวมีการแพร่กระจายพันธุ์ที่กำจัด จึงน่าเป็นห่วงจริงๆ แต่ปลาที่ฉันเห็นชื่อแล้วอึ้งที่สุด คือปลาดุกด้าน ครับผม “ปลาดุกด้าน”  เกิดอะไรขึ้นกับปลาที่ แต่ก่อนมีอยู่ดาษดาเต็มตลาด แต่ตอนนี้กลายเป็นปลาที่ “เสี่ยงต่อการสูญพันธุ์” ไปเสียแล้ว?  ถิ่นอาศัยถูกทำลาย? น่าจะใช่ เพราะห้วย หนอง คลอง บึง สะอาดๆ ในพื้นที่ราบลุ่มที่ปลาชนิดนี้พอจะอยู่ได้ก็เหลือน้อยลงทุกทีแล้ว แต่ที่น่ากลัวกว่านั้น คือปลาดุกต่างถิ่นที่กำลังเข้ามารุกรานที่อยู่อาศัยทั้งปลาดุกยักษ์ตัวที่เราเรียกว่าปลาดุกรัสเซีย (ซึ่งจริงๆ แล้วมาจากอาฟริกา) และตัวลูกผสมที่เราเรียกว่าบิ๊กอุย ซึ่งปัจจุบันนิยมเลี้ยงกันมาก เพราะโตเร็ว และเนื้อรสชาติใช้ได้ ปลาพวกนี้เมื่อหลุดลงไปในแหล่งธรรมชาติก็จะไปแย่งที่อยู่อาศัยของดุกด้านจนกลายเป็นปลาที่เสี่ยงต่อการสูญพันธุ์เสียแล้ว เรื่องปลาต่างถิ่นมาแย่งที่อยู่อาศัยกับปลาท้องถิ่นยังมีอีกหลายรายการ แต่ที่น่าเจ็บใจ คือบางครั้งก็เป็นหน่วยงานราชการนี่แหล่ะที่เป็นคนเอาไปปล่อย “โครงการอนุรักษ์ปลาพื้นเมือง”  ของกรมกองไหนกันหน๊อที่ดันเอาปลาตะเพียนจากลุ่มน้ำเจ้าพระยาไปปล่อยในแม่น้ำสาละวิน?  ถึงแม้จะเป็นประเทศเดียวกัน แต่การนำปลาจากลุ่มน้ำหนึ่งไปปล่อยในอีกลุ่มน้ำหนึ่งก็เป็นเรื่องที่ไม่ควรจะทำ ตอนนี้ปลาเกล็ดในลุ่มน้ำสาละวินอย่างปลาโรตี และ ปลาแก้มช้ำสาละวินน่าเป็นห่วงมากๆ พวกเค้าตัวไม่โต และไม่ค่อยก้าวร้าวนัก แต่ปลาตะเพียนทั้งหลายแหล่จากลุ่มเจ้าพระยาตัวใหญ่ และค่อนข้างก้าวร้าว มาถึงก็แย่งที่อยู่ของเจ้าพวกตัวเล็ก จนตอนนี้ปลาที่จับได้ก็เริ่มจะกลายเป็นเจ้าพวกนี้มากกว่าปลาท้องถิ่นเสียแล้ว  กรมนี่ไม่ใช่เหรอที่มีหน้าที่รักษาพันธุ์ปลาของไทย?  ชื่อโครงการที่นำปลาไปปล่อยชื่อว่าอะไรนะครับ?   “ถึงรู้ก็ไปแตะต้องเค้าไม่ได้หรอกครับ ห้ามไปเขาก็ไม่ฟังหรอก ถึงจะกรมเดียวกัน แต่ก็คนละหน่วยงานกัน” ผู้ใหญ่ท่านหนึ่งในกรมซึ่งเห็นไม่ดี(มากกว่าเห็นดี)กับโครงการดังกล่าวพูดกับผมอย่างนั้น นี่แหล่ะครับระบบราชการเมืองไทย

[ผมยืนมองชายสองคนกำลังทำงานกันอยู่บนเกาะกลางถนนแห่งหนึ่งในประเทศอะไรก็อย่าให้เอ่ย คนหนึ่งก้มหน้าก้มตาขุดหลุมอย่างขมักเขม้น หลุมทุกหลุมกว้างยาวลึกเท่ากัน แลดูเป็นระเบียบ อีกคนหนึ่งเดินตามหลังคอยเกลี่ยดินที่ชายคนแรกขุดขึ้นมากลับลงไปในหลุม เขาจัดการใช้แผ่นจอบแปะเบาๆ ลงบนผิวดินให้ดูเสมอเรียบร้อย ผมเฝ้ามองทั้งสองทำเช่นนั้นอยู่ได้สักพักก็อดสงสัยไม่ได้ว่าพวกเค้ากำลังทำอะไรกันอยู่ จึงตัดสินใจข้ามถนนไปถามดู “อ้อ ทางราชการเค้าจ้างให้พวกผมปลูกต้นไม้หน่ะครับ ผมหน่ะมีหน้าที่ขุด ส่วนไอ้เนี๊ยมีหน้าที่กลบ พอดีวันนี้ไอ้คนที่ต้องเอาต้นไม้ลงปลูกมันไม่มาครับ”]

วันนี้ที่ชายทุ่งหนองจอกในวันที่ฟ้ามืดคลึ้ม ฉันกับ เพื่อนมาตามหาปลากัดทุ่งภาคกลาง หรือ เจ้า Betta splendens สายพันธุ์ทุ่งแท้ๆ ซึ่งนับวันจะหายากขึ้นทุกที สถานะภาพของเจ้านี้จริงๆ แล้วก็ไม่ได้ดีเด่ไปกว่าปลาดุกด้านเท่าไหร่นัก ที่น่าสนใจ คือนอกจากถิ่นที่อยู่อาศัยที่นับวันมี แต่จะน้อยลงแล้ว พวกเค้ากลับต้องมาสู้รบกับพวกเดียวกันเอง แต่ถูกชุบเลี้ยงมาโดยมนุษย์อย่างปลากัดหม้อซึ่งถูกปล่อยลงไปในแหล่งน้ำธรรมชาติของเราเป็นจำนวนมาก มีหรือที่ปลาป่าตัวผอมๆ เกร็งๆ จะไปสู้กับปลากัดหม้อซึ่งถูกคัดพันธุ์มาให้ตัวใหญ่ และแข็งแรงได้ ทุกวันนี้ปลาทุ่งของแท้ และดั้งเดิมหายากขึ้นทุกทีจนเมื่อฉันได้ยินข่าวว่าแถวหนองจอกยังพอมีเหลืออยู่บ้างก็เลยต้องรีบชวน เพื่อนมาดูนี่แหล่ะ

ด้านหน้าของเราเป็นหนองน้ำขนาดเล็ก น้ำค่อนข้างใส มีบัวขึ้นเป็นหย่อมๆ สาหร่ายข้าวเหนียวซึ่งเป็นพืชที่กินสัตว์ขนาดเล็กเป็นอาหารลอยชู่ช่ออวดดอกสีเหลืองเล็กๆ ในขณะที่ต้นผักตบชวาบกกำลังออกดอกสีม่วงเข้มอยู่ที่ชายน้ำซึ่งมีกอกก และหญ้าขนขึ้นอยู่ดูน่าเชื่อถือว่าจะเป็นที่อยู่ของปลากัดทุ่งภาคกลางได้ ฝูงปลาซิวหางแดงว่ายผ่านหน้าเราไปช้าๆ ในขณะที่ปลาซิวข้าวสารตัวจิ๋วรวมฝูงกันว่ายลัดเลาะไปตามกอสาหร่ายข้าวเหนียวริมฝั่ง ปลาหัวตะกั่วสีจืดๆ ดูจะเป็นปลาที่มีความมั่นใจมาก พวกเค้าว่ายหากินนู้นกินนี่อยู่ที่ผิวน้ำ ปลาหมอไทยตัวใหญ่โผล่ขึ้นมาฮุบอากาศแล้วก็รีบหลบหน้ากลับลงไปใต้ใบบัว ซึ่งมีปลาช่อนตัวเขืองซ่อนอยู่ก่อนหน้านี่แล้ว น่ายินดีที่ยังมีสถานที่เช่นนี้เหลืออยู่บ้างในกรุงเทพฯ ถึงแม้จะเป็นขอบมากแล้วก็ตาม ด้านหลังของเรา คือสนามหญ้าขนาดใหญ่ที่มีการปั้นดินเป็นแอ่งเป็นเนินมัน คือสนามกอล์ฟเปิดใหม่ กิจการซึ่งดูเหมือนจะเป็นปรปักษ์กับธรรมชาติอยู่เนืองๆ แต่ที่นี้เจ้าของให้คำมั่นสัญญาว่าจะรักษาหนองน้ำแห่งนี้ให้เป็นธรรมชาติมากที่สุดตลอดไป

ในวันนี้เราประสบความสำเร็จในการตามหาปลากัดทุ่งภาคกลางอย่างงดงาม เมื่อเราสามารถจับปลากัดได้หลายคู่ ปลาพวกนี้ พวกเราจะนำไปเพาะพันธุ์ เพื่อการอนุรักษ์สายพันธุ์ดั้งเดิมไว้โดยการแจกจ่ายออกไปให้ เพื่อนๆ ที่รักปลาสายธรรมชาติพวกนี้ นอกจากนั้นปลาบางส่วนจะถูกส่งข้ามน้ำข้ามทะเลไปต่างประเทศให้นำไปศึกษา และดูเป็นตัวอย่าง เพราะนักเลี้ยงปลาในประเทศอื่นๆ ยังเข้าใจกันอยู่ผิดๆ ว่าปลากัดในธรรมชาติของเรา คือปลากัดหม้อ และปลากัดหางยาวๆ คือปลากัดแฟนซี ซึ่งจริงๆ แล้วความแตกต่างของปลากัดลูกทุ่งพันธุ์แท้กับปลากัดหม้อมีมากมาย  

นอกจากปลากัดแล้วที่น่ายินดีกว่านั้นก็ คือในหนองน้ำแห่งนี้มีปลาดุกด้าน และปลาซิวหนู ซึ่งปลาซิวหนูนี่เป็นปลาอีกชนิดที่มีชื่อติดอยู่ในรายชื่อ ปลาน้ำจืดที่เสี่ยงต่อการสูญพันธุ์ของประเทศไทยด้วย ปลาชนิดนี้เป็นปลาน้ำจืดขนาดเล็กของไทยที่มีความสวยงามมากๆ และก็เหมือนกับ เพื่อนของพวกเค้าซึ่งแหล่งที่อยู่อาศัยนับวันก็มี แต่จะน้อยลง ปลาชนิดนี้สามารถเพาะได้ในที่เลี้ยงโดยวิธีธรรมชาติ เป็นปลารักสงบที่น่าจะได้รับความสนใจจากนักเลี้ยงปลาสวยงามในเมืองไทยมากกว่านี้

บ่ายคล้อย..ฉันนั่งถ่ายภาพปลาที่สำรวจพบอย่างเพลิดเพลินอยู่ที่โต๊ะม้าหินใกล้ๆ กับหนองน้ำ เป็นการเดินทางใกล้ๆ เป็นการสำรวจที่ไม่ได้ลำบาก ไม่ได้มีความยิ่งใหญ่อะไร แต่ก็จะเป็นครั้งที่ฉันจะจดจำ

จิ๊บๆ ๆ ๆ เสียงนกน้อยตัวหนึ่งกำลังหากินอยู่ในพงหญ้าริมหนองน้ำ สักพักก็กระโดดขึ้นมาเกาะอยู่บนเสาไม้ไผ่พร้อมกับแมลงเล็กๆ ตัวนึง

สวัสดีครับเจ้านกกระจิบหญ้าสีเรียบ ยินดีที่ได้พบกันอีกครั้ง....

more survey ...